عاشقانه

گامهای روش تحقیق موضوعی در قرآن کریم

 

مقدمه

کِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ إِلَیْکَ مُبَارَکٌ لِّیَدَّبَّرُوا آیَاتِهِ وَلِیَتَذَکَّرَ أُوْلُوا الْأَلْبَابِ ﴿۲۹﴾ سوره مبارک (ص)

[این] کتابى مبارک است که آن را به سوى تو نازل کرده‏ایم تا در [باره] آیات آن بیندیشند و خردمندان پند گیرند (۲۹)

امام خمینی (ره): یکی دیگر از حجاب‏هایی که مانع از استفاده از این صحیفه نورانیه است، اعتقاد به آن است که جز آن که مفسرین نوشته یا فهمیده‏اند، کسی را حق استفاده از قرآن شریف نیست. و تفکر و تدبر را به تفسیر به رای که ممنوع است، اشتباه نمودند و به واسطه این رأی فاسد و عقیدة باطله، قرآن شریف را از جمیع فنون استفاده، عاری و قرآن را به کلی مهجور نموده‏اند در صورتی که استفادات اخلاقی و ایمانی و عرفانی به هیچ وجه مربوط به تفسیر نیست تا تفسیر به رأی باشد.( آداب الصلوة)

دو راهى استفاده از علم براى درک حقائق قرآن و جمود به ظواهر آن

از یکسو ناگزیر بود دنبال علم تفسیر برود، و حقایق قرآن را با ذهنى ساده ، نه با عینک معلومات شخصى ، مو شکافى کند، و از سوى دیگر در فهم معانى آیات ، به فهم عادى و مصداق مانوس در ذهن خود قناعت ننموده ، و در مثل کلمه (چراغ ) را حمل بر پیه سوز نکند، چون اگر از روز اول مى خواست بفهم عادى خود قناعت کند، دنبال علم نمى رفت ، و اگر دو دستى دامن علم را چسبید، براى این بود که فهمید فکرش بدون بحث علمى مصون از خطا نیست ، علاوه بر اینکه فکر عادى به تنهائى مجهولات را براى انسان کشف نمی کند.

بر سر این دو راهى ، کمتر کسى مى تواند راه میانه را برود، نه آنقدر علم را در درک حقایق قرآن دخالت دهد، که سرانجام سر از علم ایقوف و زبر و بینه در آورد، و نه آنقدر بفکر ساده خود جمود دهد، که تا روز قیامت چراغ را بر پیه سوز، و سلاح را بر گرز و کمند، حمل کند.

بلکه در عین اینکه به ذیل ابحاث علمى متمسک مى شود، نتائج حاصله را بر قرآن تحمیل نکند، چون فهمیدن حقایق قرآن ، و تشخیص مقاصد آن ، از راه ابحاث علمى دو جور است ،

یکى اینکه ما در مسئله اى که قرآن متعرض آنست ، بحثى علمى ، و یا فلسفى را آغاز کنیم ، و همچنان دنبال کنیم ، تا حق مطلب برایمان روشن و ثابت شود، آنوقت بگوئیم : آیه هم همین را میگوید، این روش هر چند که مورد پسند بحثهاى علمى و نظرى است ، و لکن قرآن آن را نمى پسندد.

دوم اینکه براى فهم آن مسئله ، و تشخیص مقصود آن آیه ، از نظائر آن آیه کمک گرفته ، منظور از آیه مورد نظر را بدست آوریم ، (آنگاه اگر بگوئیم علم هم همین را مى گوید عیبى ندارد)، و این روشى است که میتوان آنرا تفسیر خواند، خود قرآن آن را مى پسندد، چون قرآن خود را تبیان کل شى ء میداند، آنوقت چگونه ممکن است که بیان خودش نباشد، قرآن خود را هدایت مردم و بیناتى از هدى ، و جدا سازنده حق از باطل معرفى نموده ، مى فرماید: (هدى للناس ، و بینات من الهدى ، و الفرقان )، آنوقت چطور ممکن است هدایت ، و بینه ، و فرقان ، و نور مردم در تمامى حوائج زندگیشان باشد، ولى در ضرورى ترین حاجتشان که فهم خود قرآن است ، نه هدایت باشد، و نه تبیان ، و نه فرمان ، و نه نور؟.

قرآن بتمامى افرادى که در راه خدا مجاهدت مى کنند مژده داده ، که ایشان را به راه هاى خود هدایت مى کند، و فرموده : (و الذین جاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا)، آنوقت در مهم ترین جهادشان که همانا فهم کلام پروردگارشان است ، ایشان را هدایت نکند؟ (و به فرضیات علمى احاله کند)، و چه جهادى اعظم از مجاهدت در فهم کتاب خدا، و چه سبیلى بهتر از سبیل قرآن بشر را بسوى او هدایت میکند؟! و آیاتى که قرآنرا چنین معرفى مى کند بسیار است ، که انشاءالله در بحث محکم و متشابه ، در اوائل سوره آل عمران به همه آنها اشاره نموده ، در اطرافش بحث مفصل مى کنیم .

 علامه طباطبایی (ره) در مقدمه تفسیر المیزان

 

 

مراحل تحقیق موضوعی در قرآن

مرحله مقدماتی

مرحله مفهوم یابی

مرحله گسترش یا فشرده کردن تحقیق موضوعی

مرحله تدوین و تالیف

مرحله مقدماتی

انتخاب عنوان تحقیق موضوعی و کلید واژه های آن

آماده سازی اوراق اولیه ی تحقیق موضوعی

نگارش صفحه عنوان و ثبت گزارش آغاز تحقیق

تدارک فهرست آیات اصلی

تدارک فهرست سیاق ها

ثبت آمار و ارقام مربوط به کاربرد واژه های موضوعی  مورد نظر در قرآن کریم.

1. انتخاب عنوان تحقیق موضوعی و کلید واژه های آن

انتخاب عنوان نخستین و مهم ترین مرحله در هر تحقیقی است.

برای انتخاب عنوان نیاز داریم بدانیم که در پی چه موضوعی هستیم و نقطه نظر قرآن را در باره ی چه چیزی می خواهیم بدانیم.

مثال اگر موضوع ((ساختمان ))  را از دیدگاه قرآن بخواهیم تحقیق کنیم ابتدا باید منظورمان را از این موضوع مشخص کنیم. اگر از جنبه شهرسازی بخواهیم به این موضوع نگاه کنیم کلید واژه ی تحقیق ما ((بلد )) یا ((قریه)) می باشد و اگر بخواهیم از بعد علوم اجتماعی به آن نگاه کنیم کلید واژه ما، کلمه ((مدینه )) خواهد بود.

بنابراین محقق باید  در باره موضوع تحقیق، زمینه و سابقه قبلی و پیشینه مطالعاتی داشته باشد.

این موضوع (آشنایی محقق با موضوع تحقیق )در قرآن  هم مطرح است چرا که قرآن کریم با تعبیرات مختلف تاکید می کند که من با شخص عالم بحث دارم نه شخص جاهل و خالی الذهن: ((ان فی ذلک لایات للعالمین (روم – 22)- و ما یعقلها الالعالمون (عنکبوت – 43) – کتاب فصلت آیاته قرآنا عربیا لقوم یعلمون (فصلت -3)).

برخی موضوعات هستند که به راحتی می توان به کلید واژه های آن دست یافت (مثل طلا – ذهب).

دستیابی به عنوان و کلیدواژه های بعضی موضوعات مستلزم اطلاعات خاصی است (ضبط صوت و...).

 

 

انواع عناوین برای تحقیق موضوعی

عناوینی که مستقیما از قرآن دریافت می کنیم: شرح صدر در قرآن، ابرار در قرآن و....(در این موارد کلید واژه های تحقیق خود آن عناوین هستند).

عناوینی که از بیرون به قرآن عرضه می کنیم: در این موارد باید کلمات اصلی عنوان به عربی ترجمه شود البته نه ترجمه تحت اللفظی بلکه باید مراد و منظور را برگردانیم مانند «خودی و غیر خودی» که دنبال کلمه «نفس» نباید بگردیم  بلکه باید دنبال«مِن» و ترکیبات آن باشیم مانند «فانه منی» ، «فلیس منی»، «لست منهم فی شی و.....»

 

 

عرضه کلمات عنوان با استفاده از معجم المفهرس به قرآن

کلمات تشکیل دهنده عنوان موضوعمان را – چه کلماتی که ازابتدا عربی بودند و چه آنهایی که به زبان عربی برگردانیده ایم- با استفاده از کتاب معجم المفهرس به قرآن عرضه می کنیم.

عناوینی که یک یا چند کلمه از آنها در قرآن نیز – عینا و یا به صورت کلمات هم خانواده – به کار رفته است: راه ورود ما به قرآن در این قبیل موضوعات، خود این کلمات اند.

عناوینی که هیچ یک از کلمات آنها در قرآن کریم به کار نرفته است در این موارد کلماتی را که از نظر معنا و مفهوم به آنها نزدیک اند و در قرآن به کار رفته اند را بررسی می کنیم. مثلا برای بررسی «جایگاه تشویق و تنبیه در قرآن» کلید واژه های «انذار و تبشیر» را مورد توجه قرار می دهیم.

اگر باز موفق نشدیم باید موضوعمان را به چند موضوع کوچکتر تقسیم کنیم و هر یک را یک به یک به قرآن عرضه کنیم.

 

 

راههای دیگر دست یابی به آیات اصلی

اگر از طرقی که ذکر شد نتوانستیم به کلید واژه ها و آیات مربوطه دست یابیم، از هر راهی که ممکن است می توانیم آیات اصلی تحقیقمان را استخراج و بررسی کنیم. در این گونه موارد می توانیم به آثار علما و مفسرین مراجعه کنیم و ببینیم که ایشان در ارتباط با این موضوعات، معمولا به کدام آیات، استناد و استشهاد کرده اند و ذیل کدام آیات پیرامون آنها سخن گفته اند. فهرست کامل لن ایات می تواند به عنوان فهرست آیات اصلی تحقیق ما مورد استفاده قرار گیرد.  مثال آزادی در قرآن یا مهدویت در قران و...

2. آماده سازی اوراق اولیه تحقیق موضوعی

یک دسته کاغذ یکنواخت را برای نوشتن تحقیقمان انتخاب می کنیم.

اوراق تحقیق باید به صورت یکرو نوشته شوند.

 

3. نگارش صفحه عنوان و ثبت گزارش آغاز تحقیق

در صفحه اول عنوان دقیق موضوع تحقیقمان را می نویسیم، آنگاه، کوششی را که احیانا در جهت پیدا کردن کلمه یا کلمات قرانی موبوط به موضوع انجام داده ایم، گزارش می کنیم.

4. تدارک فهرست آیات اصلی
(فهرست مرتب شده نشانی آیاتی که کلمه موضوع عینا و یا به صورت کلمات هم خانواده در آنها به کار رفته است)

در این مرحله با مراجعه به کتاب «المعجم المفهرس» نشانی آیاتی را کلمه یا کلمات مورد نظرمان، عینا و یا به صورت کلمات همخانواده در آنها به کار رفته اند، روی یک کاغذ یادداشت فرعی پیاده می کنیم و پیش از آنکه فهرست نشانی آیات را در اوراق تحقیق وارد کنیم، آیات را به ترتیب شماره سوره هایشان از آخر به اول قرآن مرتب می کنیم.

4. تدارک فهرست آیات اصلی – ادامه

حتی بهتر است در مواردی که دو یا چند آیه در یک سوره قرار دارد، آنها را نیز به ترتیب آخر به اول سوره مرتب کنیم، زیرا در این صورت، تحقیقمان را از آیات نسبتا کوتاه تر و مختصرتر آغاز می کنیم و به تدریج به سوی آیات بلندتر و بیان های مفصل تر سیر خواهیم کرد و همچنین از آیات و سوره های مکی به طرف آیات و سوره های مدنی- که تقریبا به ترتیب آخر به اول قرآن است- پیش خواهیم رفت و به این ترتیب از نظم و ترتیب آسمانی بیان مطلب، بهتر و بیشتر بهره مند خواهیم شد.

 

4. تدارک فهرست آیات اصلی – ادامه

پس از اینکه آیات را به ترتیب آخر به اول قرآن مرتب کردیم، آنها را تحت عنوان « فهرست نشانی آیات قرآنی که کلمه موضوع عینا و یا به صورت کلمات هم خانواده در آنها به کار رفته است» در صفحه دوم تحقیق می آوریم و یک شماره ردیف از 1 به بعد به این فهرست آیات که گرد آورده ایم، می دهیم تا هر یک از آیات، شناسنامه خود را تا پایان تحقیق، داشته باشند. بنابراین فهرست آیات اصلی باید به صورت تصویر صفحه بعد در بیاید:

5. تدارک فهرست سیاق ها

فهرست دیگری که باید تهیه کنیم، فهرست شماره آیات ابتدا و انتهای سیاق ها می باشد. در این فهرست، محدوده ی سیاق آیاتی را که در فهرست پیشین استخراج کرده ایم، و نیز، تعداد آیات هر سیاق را به صورتی که مشاهده می شود، مشخص می کنیم. در این فهرست آیات اصلی تحقیق به ترتیب آخر به اول مرتب می شوند.

هر آیه می تواند تنها یک ردیف از فهرست را به خود اختصاص دهد اگر چه دارای دو یا چند کلمه کلیدی باشد.

در ستون «عین کلمه ای که در آیه به کار رفته است » کلمه مورد نظر به طور دقیق و کامل، همراه با زیر و زبر گذاری حروف و اعراب کامل درج گردد.

 

اگر کلمه موضوعمان عینا در قرآن به کار نرفته باشد، تنها کلمات هم خانواده آن را در فهرست ایات اصلی مرتب میکنیم.

اگر عین کلمه موضوعمان به وفور در قرآن به کار رفته باشد، بهتر است به جای یک فهرست، دو فهرست برای تحقیقمان تدارک ببینیم؛ در فهرست نخست، نشانی آیاتی را که کلمه موضوع در آنها عینا به کار رفته است، مرتب می کنیم و در فهرست دوم، نشانی آیاتی را که کلمه موضوع در آنها به صورت کلمات هم خانواده  به کار رفته است با  یک شماره ردیف جدید تنظیم می کنیم.

اگر هم خانواده های کلمه موضوعمان، کاربرد محدودی در قرآن داشته باشند، شایسته است که تمامی موارد کاربرد آنها را در فهرستمان بگنجانیم.

 

تقسیم کلام الله مجید به 555 واحد موضوعی (رکوعات یا سیاق های قرآنی)

قرآن کریم بر حسب تعلیم پیامبر اکرم (ص) (خواندن در نماز بعد از حمد)  به 555 واحد موضوعی تقسیم میشود. که از قدیم الایام به «رکوعات قرآنی» مشهور بوده است.

این رکوعات قرآنی که هر کدام یک واحد موضوعی هستند، حداقل محدوده ی سیاق آیات را مشخص می کنند و ما را با روند بیان مطلب آشنا می سازند.

در بسیاری از نسخه های – قدیمی-  قرآن با علامت ((ع)) در پایان هر قسمت مشخص شده است. (آیه عین)

6. ثبت آمار و ارقام مربوط به کاربرد کلید واژه ها در قرآن مجید

در این مرحله، تعداد آیات هر فهرست و همچنین تعداد کلماتی را که در رابطه با موضوعمان در آیات سراسر قرآن به کار رفته است و نیز، تعداد کل آیاتی را که با توجه به فهرست سیاقها در تحقیق موضوعی مان بررسی خواهیم کرد، ارائه میدهیم. غالبا در این آمارها، نظم اعجاز آمیز قرآن به صورت شگفت انگیزی جلوه می کند. باید دقت کنیم هر گونه نظم و هماهنگی را که در این آمارها مشاهده میکنیم، ثبت نماییم. (مثال در ذیل جدول قبل آمده است).

 

 

مرحله مفهوم یابی

2.1-نگارش متن کامل آیه

2.2- تلاوت مکرر آیه

2.3- بررسی مفاهیم آیه

2.4- یادداشت سوال

2.5- بررسی مفاهیم آیه در سیاق آن

2.6- یادداشت نظم ها و هماهنگی ها

2.7- نکات تکمیلی

2.8- بازنگری سراسری مفاهیم بدست آمده

2.9- مراجعه به متون تفسیری

2.1- نگارش متن کامل آیه اصلی، با ذکر شماره ردیف و نشانی آن

متن کامل هر آیه اصلی را با ذکر شماره ردیف و نشانی دقیق آن، بالای یک صفحه جداگانه می نویسیم.

اعراب کلمات و علامتهای دیگر را لازم نیست بگذاریم.

ترجمه آیه را هم نه از خودمان و نه از روی کتاب، یا نوشته و یا از قول دیگران نمینویسیم.

متن کامل آیه را بالای صفحه باید درج کنیم، تا بتوانییم از تمامی قسمتهای آیه در راستای موضوعمان بهره گیریم.

مثال

2.2- تلاوت مکرر آیه

پس از نگارش متن کامل آیه اصلی و پیش از بررسی مفاهیم آن، شایسته است چند بار آیه ی اصلی را تلاوت کنیم.

تکرار هر چه بیشتر آیات ما را در این روش تحقیق موفق تر و کامیاب تر خواهد کرد.

قرآن تا تلاوت و قرائت نشود، ماهیت اصلی و حقیقی خود را باز نخواهد یافت.

قرائت قرآن زمینه ساز تدبر در آن است.

به هنگام تلاوت باید توجه کنیم که یکایک حروف و کلمات آیات ، شمرده شمرده ، بلند و رسا ادا گردد، طوری که صدای خود را به خوبی بشنویم.

شایسته است به طور ساده و با تانی و ترجیحا به صورت زمزمه تلاوت کنیم تا زمینه برای ظهور و بروز اشارات و لطایف آیات بیشتر فراهم گردد.

2.3- بررسی مفاهیم آیه

در این مرحله، مفاهیم، اشارات، پیام ها و نکاتی را که از بیان آیه به دست می آوریم به صورت تفکیک شده و با شماره، زیر متن آیه یادداشت می کنیم.

مفاهیم برداشت شده کاملا به صورت تفکیک شده و جدا از هم یادداشت می شوند.

ضمن بیان هر مفهوم یا در پایان آن، به کلمه یا عبارتی از متن آیه که ما را به آن مفهوم هدایت کرده است، اشاره گردد.

در این مرحله، باید تمام دقت و توجه خود را روی همین یک آیه ی اصلی متمرکز کنیم و به آیات قبل وبعد آن فکر نکنیم.

هرگز نباید به فهم یک عبارت یا یک قسمت از آیه اکتفا کنیم.

شماره مفاهیم باید به صورت ساده گذارده شود.

در تحقیق موضوعی پرونده هر ردیف تا آخر باز است.

در وهله نخست باید سعی کنیم خودمان مفهوم آیه را حدس بزنیم.

 

در طول فرایند مفهوم یابی از آیات، نباید چشم و گوش از آیه برداریم ( توجه به یکایک کلمات و عبارات و حتی حروف و آهنگ کلمات و عبارات آیه- مفاهیم تماما برخاسته از متن آیه اند و صرف نظر از آیه گنگ و مبهم خواهند بود).

اگر از آیه هیچ مفهومی به ذهنمان خطور نکرد نباید ناامید شویم، بلکه آن ردیف را خالی رها می کنیم و به سراغ ردیف ها و صفحات بعد می رویم. بعد از چند ردیف دو باره بر می گردیم .

در مفهوم یابی آیات، باید روحیه ی «تکاثر» را از خود دور کنیم و خودمان را چندان به تکلف نیاندازیم.

 

نگران برداشت های غلط خود نباشیم البته بدون هیچ گونه غرض خاصی به سراغ قرآن برویم و خالصانه آسمان آیات آن را بر زمین خشکیده وجودمان به بارش درآوریم. (فرق تفسیر به رای با تدبر: اولی حرف در دهان قرآن گذاشتن است و دومی حرف از دهان آن برداشتن). می توانیم با اضافه کردن عباراتی چون: گویی، چه بسا، شاید، به نظر می رسد و... در ابتدای مفاهیمی که بر صحت آنها تردید داریم، یا بهتر و دقیق تر از آن با درج این علامت:(؟) – علامت سوال در داخل دو پرانتز – در آخر این قبیل مفاهیم، خیال خودمان را از شائبه هر گونه تفسیر به رای راحت کنیم. 

در بررسی آیه اصلی، کار مفهوم یابی را از کلمه موضوع آغاز می کنیم و سپس فرازهای بعد از آن را مورد دقت قرار می دهیم و پس از آنکه به آخر آیه رسیدیم، بر می گردیم و فراز یا فرازهای قبل از کلمه موضوع را بررسی می کنیم.

 

2.4- یادداشت سوالات

ضمن بررسی و دقت در مفاهیم آیه، هر گاه سوال یا سوالاتی در رابطه با آیه به نظرمان رسید، هر سوال را  با یک شماره جداگانه در ردیف مفاهیم یادداشت می کنیم.

هر سوال را در هر جا که مطرح شد، همانجا باید یادداشت کنیم.

ارزش سوالات کمتر از مفاهیم نیست.

از یکایک اجزای آیه و ارتباط آنها با یکدیگر و ارتباط همه آنها با موضوع تحقیق و مسائل بسیار دیگر می توانیم سوال کنیم.

لازم نیست پاسخ سوالی را که به نظرمان می رسد بدانیم، یا مسیر تحقیقمان را به طرف رسیدن به پاسخ کج کنیم.

در طی تحقیق- که با آیات و مفاهیم بیشتری آشنا می شویم- وقتی به پاسخ یکی از سوالات قبلی رسیدیم، همانجا، پاسخ سوال را با اشاره به شماره و ادرس سوال یادداشت می کنیم.

2.5- بررسی مفاهیم آیه در سیاق آن

برای بررسی سیاق مربوطه به منظور تکمیل و توضیح مفاهیم آیه اصلی، ابتدا یکایک آیات بعد از آیه اصلی و سپس یک به یک آیات قبل از آیه اصلی را بررسی و نکات توضیحی و تکمیلی آنها و همچنین سوالات مربوط به آنها را در ذیل مفاهیم و سوالات آیه اصلی یادداشت می کنیم.

شماره ای که به این مفاهیم و سوالات مربوط به سیاق هر آیه اصلی می دهیم، دنباله شماره هایی است که به مفاهیم و سوالات مربوط به خود آن آیه داده ایم.

بررسی آیه در سیاق آن مبتنی بر این اصل پذیرفته شده است که آیات هر سیاق با یکدیگر پیوسته و در ارتباطند و همه آنها به دور یک محور می چرخند.

 

اصولا شناخت بهتر و بیشتر هر یک از پدیده های عالم منوط به این است که ما اطراف و پیرامون آنها را نیز بشناسیم. اگر پیرامون یک پدیده ای را نشناسیم، شناختمان از آن پدیده ناقص خواهد بود. پر واضح است که آیات تشریعی خداوند (قرآن) نیز همچون آیات تکوینی او، از این قاعده مستثنا نیست و سیاق یک آیه در واقع، اطراف و پیرامون آن می باشد.

واحدهای موضوعی بهترین راهنمای تشخیص محدوده سیاق آیات می باشد. اگرعلاقه مند باشیم می توانیم از محدوده سیاق ها فراتر برویم و حتی آیه اصلی را در کل سوره بررسی نماییم.

نوشتن یکایک آیات سیاق لازم نیست. فقط کافی است در پایان مفاهیم برگرفته شده از این آیات به شماره آیات اشاره شود.

برای بررسی آیه در سیاق لازم نیست یکایک آیات سیاق مو به مو بررسی و مفهوم یابی شوند اما دست کم ارتباط یکایک آیات سیاق با آیه اصلی و نیز با کلمه موضوع و موضوع تحقیق باید زیر سوال برود و هر چیزی که در این راستا از سیاق به نظر می رسد، باید ثبت شود.

مفاهیم خارج از موضوع که از سیاق به ذهن می آیند، همه را باید قید کنیم، اما مراقب باشیم که در آنها نمانیم، بلکه باید به طور سطحی از آنها بگذریم. در غیر این صورت از موضوع تحقیق دور می شویم و تحقیقمان به جایی نمی رسد.

در جریان بررسی آیه در سیاق آن، نباید خودمان را چندان به تکلف بیاندازیم بلکه باید به قدر میسور و متعارف در آیات سیاق و ارتباط آنها با آیه و موضوع اصلی، دقت و تامل کنیم.

وقتی می خواهیم به بررسی آیات بعد و یا قبل از آیه اصلی بپردازیم، بهتر است سر سطر بنویسیم: «مفاهیم آیات بعدی» و یا «مفاهیم آیات قبلی».

دلیل این که ابتدا باید آیات بعد از آیه اصلی بررسی شود و سپس آیات قبل از آن، به مساله تدبر برمی گردد؛ اگر به اشکال دیگری به بررسی سیاق بپردازیم، زمینه تدبر – آن گونه که باید- فراهم نمیشود.

پیش از بررسی آیات سیاق، شایسته است که آنها را یک یا چند بار به طور ساده و شمرده – به گونه ای که صدای خود را بشنویم- تلاوت کنیم.

پس از بررسی سیاق آیات، پایین صفحه، در داخل یک کادر، تعداد آیاتی را که در یک ردیف بررسی کرده ایم مینویسیم.

برای سهولت و دقت بیشتر کار تحقیق، بهتر است در آغاز کار، با استفاده از فهرست سیاق ها برای همه رکوعاتی که می خواهیم بررسی کنیم تابلوها یا کارتهای موضوعی تعبیه کنیم.

مثال

2.6- یادداشت نظم ها و هماهنگی ها

در سراسر جریان تحقیق موضوعی، نظم ها و هماهنگی هایی را که از هر نظر میان آیات قرآنی می بینیم، همه آنها را با دقت، یک به یک یادداشت می کنیم.

این نظم ها و هماهنگی ها، از هر جهت می تواند باشد. از جمله:

پایانی آیات

تعداد و شماره آیات

تعداد فرازهای آیات

موقعیت کلید واژه در آیه اصلی

موقعیت آیه اصلی در سیاق

موقعیت سیاق در سوره

موقعیت سوره ها در قرآن

موضوعات جنبی مطرح شده در کنار موضوع اصلی

 

2.7- نکات تکمیلی

به خاطر سپاری مفاهیم و سوالات

از بر کردن آیات اصلی

دست نزدن به دستنویسهای تحقیق

 

2.8- بازنگری سراسری مفاهیم

اضافه کردن مفاهیم تازه

تکمیل مفاهیم ناقص

بازنگری در علائم نوشتاری

تفکیک مفاهیم درست از نادرست

ارجاع مفاهیم مختلف به یکدیگر

ارجاع سوالات و پاسخ ها به یکدیگر

2.9- مراجعه به متون تفسیری

بر طبق همان فهرست آیات اصلی و نیز فهرست سیاق ها که قبلا تدارک دیده ایم، به سراغ تفاسیر و... می رویم. با این تفاوت که در این مرحله با ترتیب اول به آخر قرآن پیش می رویم. دلیل این کار آن است که شیوه معمول مفسران همواره تفسیر ترتیبی آیات و سور قرانی به ترتیب تلاوت یعنی از آغاز قرآن تا انجام آن بوده است.

مطالبی را که از تفاسیر می خواهیم یادداشت کنیم، در ادامه همان مفاهیمی که خودمان استنباط کرده ایم می نویسیم.

مطالبی را که از تفاسیر مختلف نقل می کنیم، ماخذ دقیق هر کدام را به دقت در پایان هر یک از آنها می نویسیم تا – احیانا- با مطالب استنباطی خودمان به هم نیامیزند.

بهتر است ابتدا به تفاسیر روایی مراجعه کنیم.

شایسته است – در صورت امکان – به هر دو گروه از تفاسیر (شیعی و سنی) مراجعه شود.

مراجعه به متون تفاسیر، از مراحل تحقیق موضوعی محسوب نمی شود و بلکه برای تصحیح و تکمیل آنها این مراجعه توصیه و تاکید می شود.  

3- مرحله گسترش یا فشرده کردن تحقیق موضوعی

3.1- راه های گسترش تحقیق موضوعی

 

3.2- راه های فشرده کردن تحقیق موضوعی

3.1- راه های گسترش تحقیق موضوعی

تحقیق و بررسی کلمات مترادف با کلمه موضوع

بررسی کلماتی که در مسیر تحقیق قرار دارند

بررسی آیات اصلی در سراسر سوره

بررسی سوره های قبل و بعد  به صورت:

بررسی کلمه موضوع

بررسی کلمات و عبارات پس از آن تا آخر آیه اصلی

بررسی کلمات و عبارات قبل از آن تا ابتدای آیه اصلی

بررسی آیات پس از آیه اصلی تا آخر سیاق

بررسی آیات قبل از آیه اصلی تا ابتدای سیاق

بررسی آیه اصلی و کلمه موضوع در سراسر سوره

بررسی سوره های قبل و بعد از سوره مورد نظر

3.2- راه های فشرده کردن تحقیق موضوعی

تحقیق موضوعی در محدوده ی حزب مفصل: قرآن کریم در یک تقسیم توسط پیامبر اکرم «ص» به هفت حزب تقسیم شده است که نام هفتمین آنها، حزب مفصل می باشد. (3 سوره، 5 سوره، 9 سوره، 11 سوره، 13 سوره و حزب مفصل: طبق بهترین و معتبرترین قول، ابتدای حزب مفصل، سوره «ق» است.

بررسی کلی آیات قبل از آیه اصلی

مطالعه موضوعی به جای تحقیق موضوعی

 

 

4- مرحله تدوین و تالیف

4.1- تدارک طرح بخش ها و فصل های تحقیق

4.2- کد گذاری مفاهیم به دست آمده

4.3- نگارش

4.1- تدارک طرح بخش ها و فصل های تحقیق

به این منظور، ابتدا باید از کم و کیف مفاهیمی که به دست آورده ایم، کاملا آگاه باشیم. اینجاست که ضرورت «بازنگری سراسری مرحله مفهوم یابی» پیش از پیش آشکار می شود.

اگر از همان ابتدا قصد تدوین و تالیف داشته باشیم، بهتر است پیش از مرحله مفهوم یابی، فهرست ابواب و فصول را تهیه و تنظیم کنیم. هر چند بعد ها این فهرست از پیش تنظیم شده را مجبور خواهیم شد که تغییر دهیم.

اگر فهرست ابواب و فصول را پیش از مرحله مفهوم یابی تهیه کنیم باید مراقب باشیم که در طول مرحله مفهوم یابی تنها به دنبال مفاهیم این فهرست نباشیم.

طرح تحقیق ممکن است از چند بخش تشکیل شود و تنها یک بخش آن مربوط به تحقیق موضوعی در قرآن باشد.

4.2- کدگذاری مفاهیم

پس از تدارک فهرست ابواب و فصول و یا تغییر و اصلاح آن بار دیگر به سراغ مفاهیم به دست آمده می رویم و یکایک آنها را بر اساس عناوین ابواب و فصول تحقیق، کد گذاری می کنیم.

ابتدا برای هر یک از عناوین ابواب و فصول، یک کد شناسایی مشخص می کنیم.

به سراغ مفاهیمی که استخراج کردیم می رویم و هر کدام از مفاهیم با هریک از عناوین ابواب و فصول سازگار بود، کد مربوطه را مقابل آن مفهوم یادداشت می کنیم.

بهتر است کد مفاهیم به رنگ دیگری یادداشت شود.

 

ممکن است برخی از مفاهیم دارای چند کد باشند.

ممکن است برخی از مفاهیم فاقد کد باشند.

حتی سوالات هم باید کد گذاری شوند.

بهتر است از ابتدا سر سطرها از کناره اوراق 2-3 سانتی متر فاصله داشته باشند.

اهمیت و ضرورت یادداشت مفاهیم به صورت تفکیک شده در این مرحله آشکار می شود.

از همان آغاز بهتر است فهرست بخش ها و فصول را به وسیله اعداد ترکیبی مرتب کنیم.

 

 

4.3- نگارش

ابتدا عنوان یک فصل و یا باب را انتخاب میکنیم، آنگاه کد این عنوان را که قبلا مشخص کرده ایم، در میان همه مفاهیم جستجو می کنیم. سپس شماره مفاهیمی را که دارای این کد هستند، یادداشت می کنیم و همه این مفاهیم را – که دارای کد مشترکند- یکجا گرد می آوریم و بنابر برخی اولویت ها و نیز بر اساس سلیقه خودمان آنها را پس و پیش می کنیم و ذیل عنوان مربوطه در می آوریم. فصول و ابواب دیگر را نیز، به همین صورت به رشته تحریر در می آوریم و وقتی همه آنها را تالیف کردیم، بر اساس فهرست ابواب و فصول که از پیش تدارک دیده ایم، نوشته های خود را مرتب می کنیم.

نمونه یک مقاله قرانی

بازخوانی «حقوق زن» در رویکردی نوین به وصف «قوام» در آیه «الرجال قوامون علی النساء...». به قلم دکتر حسین مرادی زنجانی

 

 

 

منابع

روش تحقیق موضوعی در قرآن:  نگارش دکتر محمد علی لسانی فشارکی، دکتر حسین مرادی زنجانی

سایت کلام الله:

www.kalaamallaah.shbu.ac.ir

مقدمه تفسیر المیزان :

http://www.lailatolgadr.ir/tafsir-almizan/jeld-01-almizan/7511-tafsir-almizan-jeld-1.html?start=11